نگاهی به مؤلفه‌های مطلوب برای مستندسازی اربعین، با نیم نگاهی به مستند «شما چه کسی هستید»

سینماپرس: معرفی اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام به عنوان آئینی الهی، از عهده روال سینمای فعلی ایران که آسیب‌شناس و عاشق‌پیشه و خطاپذیر است، برنمی‌آید
سینمایی که با تمسک به «ژانر اجتماعی» سعی در ترسیم فلاکت انسان مسلمان دارد
حمید خرمی/ «شما چه کسی هستید» عنوان مستندی ۹۵ دقیقه‌ای و متشکل از ۱۲ اپیزود است که در آن تلاش شده گوشه‌هایی از راهپیمایی اربعین و ویژگی‌های منحصر به ‌فرد آن را به تصویر بکشد
در این مستند هر اپیزود یک موضوع دارد و ماجرایی از راهپیمایان و نسبت آن‌ها را با موکب داران بومی را به نمایش می‌گذارد که از بصره آغاز، و به حرم حضرت اباعبدالله علیه‌السلام ختم می‌شود و طی ۵۵۰ کیلومتر، شاهد سفری نورانی هستیم
«شما چه کسی هستید» درمجموع به روایت دوازده موضوع و شخص مستقل می پردازد
در این میان بعضی اپیزودها موضوعی است و برخی دیگر متکی به داستان یک فرد است؛ اما درنهایت اپیزودها باهم ارتباط دارند
به عبارت دیگر «شما چه کسی هستید»   از زندگی عادی تا موکب داری مردم عراق را نمایش می‌دهد که با دسترنج خودشان یک موکب را اداره می‌کنند، آن‌هم تا پای جان و بی‌هیچ استراحتی و با توکل بر خدا، مسابقه خدمت گذاشته‌اند و خود را ملزم می‌دانند تا به بهترین شکل، به زوار خدمت کنند؛ گویا معاش دنیوی آن‌ها به معاش اخروی تبدیل‌شده است و درجایی به بعد، حتی دیگر دستمزد هم نمی‌خواهند، بلکه خود امام را می‌خواهند
در این راستا کارگردان «شما چه کسی هستید»  نیز به شکل حقیقی، وارد خلوت آن‌ها می‌شود و هرکدام از این موکب داران از رابطه شخصی خویش با امام حسین علیه‌السلام می‌گوید و در نهایت روایت خدمت دو ماه آن‌ها به روضه و هروله روز اربعین در جوار مرقد امام حسین علیه‌السلام ختم می‌شود
سوای نظر از ابعاد کمی و کیفی «شما چه کسی هستید» ؛ این مستند می تواند نمونه ای مناسب از برای بررسی و توجه به مؤلفه‌های شاخص و مطلوب برای مستندسازان اربعینی درآمده و الگویی مناسب از برای ارتفاع بصیرت هنری و به تبع آن تولید  مستندهایی باکیفیت محتوایی مناسب از این رویداد مهم جهان تشیع گردد
این در حالی است که اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام، در کنار مناسک حج ابراهیمی، از بزرگ‌ترین تجمعات هرساله بشری در کره زمین محسوب می شود که هم به جهت کیفیت و هم از لحاظ کمیت، با سایر مراسم ها و اجتماعت انسانی در سراسر جهان از تفاوت های بسیار زیادی برخوردار می باشد
تجمعی که نه با اجتماعت مسیحیت در سراسر جهان برابر است و نه همانند تجمعات مردم اروپا در مناسبت‌های شیطانی و خرافی است و نه حتی مانند آئین فولکلوری و مراسم زار و سنت زنگ باری و ..
می باشد
همچنین برخلاف تصورات و القائات بیگانه؛ اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام نوستالژیک و خاطره جمعی هم نمی باشد؛ یا چیزی نیست که در سفرنامه‌ها آمده باشد و یا امری تروپیکالی که در نظریه مستشرقانی همچون ادوارد سعید آمده است؛ بلکه اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام آئینی الهی است که جز قلوب پاک و اذهان خالص و بی چرک و غرض، آن را درک نمی‌کند
جهان با دیدن این سلوک، مجذوب سبک زندگی حسینی می‌شود و به نوعی می تواند بطلانی با تروات و با تکراری همه ساله باشد بر تصورات مستشرقین که ملل شرقی و اسلامی را عقب‌مانده می‌دانند! در این سال‌ها رسانه‌های عبری و غربی سعی داشتند تا مراسم اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام را در حد یک تجمع سیاسی، یا صرفاً یک مراسم سطحی و...تقلیل دهند
مثلاً شبکه ماهواره‌ای «من و تو» هرسال در یک شیادی شیطنت‌آمیز، با جاماندگان و برگشتگان و پشیمان شدگان از سفر اربعین مصاحبه می‌کرد و سعی در شکست هیمنه و جلال این آئین باشکوه داشتند
حتی در مواردی شاهد بودیم که برخی شیاطین رسانه ای با برجسته کردن حواشی مثل کثیفی و تراکم زباله‌های کنار جاده اربعین، یا بسته بودن جاده‌ها و کمبود دارو و..
متأسفانه درصدد القا حس ضایعاتی و جهان‌سومی بودن این مراسم داشتند
بی‌شک شناخت ماهیت و ذات مراسم اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام، ما را در آخت آثار ارزشمند و ماندگار و مرتفع یاری می‌سازد و برعکس نیز، هرقدر آگاهی فیلم‌سازان ما نسبت به حقیقت این پدیده حسینی کم باشد، دشمن غرض‌ورز، روایت آن را بر عهده می‌گیرد و مسلماً با تحریف و دسیسه و حقه، خدشه‌ای به ماهیت رسانه‌ای اربعین وارد می‌سازند
از این جهت با مداقه در مستند «شما چه کسی هستید» می توان توجه به نکته اساسی را ضروری دانست: ۱/  شاید هیچ هنری به‌اندازه فیلم و سینما نتواند زوایای اربعین را نشان بدهد و پرواضح است که بازنمایی این همایش بزرگ الهی، صرفاً با فرم‌های تکنیکی فعلی سینمایی میسور نیست و فیلم‌ساز متعهد، علاوه بر تسلط بر فرم، بایست بر محتوا هم تسلط داشته باشد
زیرا اربعین، چیزی جز محتوای خالص نیست که فرم و شکلش را نیز با خودش می‌آورد؛ درواقع اربعین مانند آبشار است نه فواره؛ زیرا آبشار، خودبه‌خود در حال حرکت است، اما فواره، نیاز به ابزار و هزینه دارد
به‌عبارت‌دیگر، در اربعین، از محتوا به فرم می‌رسیم، یا از اسب به نعل می‌رسیم نه برعکس! یک سفری از محتوا به محتوا است و نه از فرم به محتوا؛ و لاجرم، چیزی که از خلال اثر هنری مرتبط با اربعین باقی می‌ماند، محتوای غنی و ارتقا یافته‌ای است که به ذهن مشتاقان و زوار می‌نشیند
۲/ «ژانر اربعین» شاید برازنده‌ترین عنوانی باشد که بتوان بر آثار تصویری و مستندی همچون «شما چه کسی هستید» اطلاق نمود
این در حالی است که در کتاب های ژانر شناسی برجسته و متعارف، برای تعریف ژانر از سه عنصر «موضوع» ، «ساختار» و «مخاطب» سخن به میان آمده و زیرگونه‌های فراوان برای هر ژانری تعریف می‌کنند
با این همه در تعریف ژانر کمتر اثری را شاهدیم که بتواند این سه عنصر را یکجا باهم داشته باشد؛ حتی در ژانر تاریخی که قدیمی‌ترین ژانر است؛ یا در ژانر وسترن که محبوب‌ترین ژانر محسوب می شود و یا ژانر جاده که معناگرانه ترین ژانرهاست، هیچ‌گاه، مخاطب جدید خلق نشده است و شرکت‌های فیلم‌سازی صرف با بزک کردن تکنیک و جاذبه‌ها، همان مخاطبین قبلی را به سینماها می‌کشانند و ..
اما در آثار  مرتبط و با تمرکز بر اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام مخاطب جدید ایجاد می‌شود و از این جهت «ژانر اربعین» را ژانری انسان‌ساز معرفی نمود که فطرت انسان را متاثر از خود ساخته و قلب هر مشتاقی را به خود جلب می‌کند
۳/ اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام مبنای اصلی تمدن سازی نوین است
وسیله‌ای به منظور امت سازی و تعریف نظام ارزشی جدید
این در حالی است که تمدن، در ذیل مفهومی با عنوان فرهنگ تعریف می شود
مفهومی که دارای چهار مؤلفه اصلی با عنوان «باور» ، «ارزش» ، «رفتار» و «سمبل» می باشد
از این جهت هرقدر باورها قوی‌تر باشد و ارزش‌ها تکرار بشوند و رفتارها تصحیح شوند و به شمایل و نمادها و نشانه‌ای فرهنگی، مبادرت ورزیده شود و ...، هنجارهای ارزشمندی در جامعه ایجاد می‌شود
هنجارهایی که مقدمه تشکیل تمدن نوین خواهند بود
به این ترتیب اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام فریضه ای است که به دنبال تربیت انسان‌های مصلح و محسن و مجاهد و ایثارگر است
انسان هایی که بتوانند با زدودن زذایل نفسانی خود به مرتبه متعالی خلیفه خدا بودن نایل گردند
۴/ اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام یک دیالکتیک آگاهی است که افراد با حُب درونی و با طهارت بخشیدن به فطرت خود می توانند به حقیقت آن نائل ‌شوند
از این جهت طهارت و پاکی و خلوص، مهمترین گام در «ژانر اربعین» و تولید و ساخت اثر اربعینی می باشد
پس صیرورت و تحول و حرکت از نقص به کمال، از ویژگی‌های این سفر نورانی است
درواقع حسن ابتلا وجود دارد و افراد زائر، به بهترین شیوه امتحان پس می‌دهند تا ترفیع درجه بشوند و با خلوص هرچه تمام، به محضر و بارگاه مقدس امام حسین علیه‌السلام راه یابند
۵/ در ساخت مستند اربعینی، شرط اول اخلاص است! اخلاصی که سبب می شود تا در تولید اینگونه آثار، محتوا بر همه‌چیز مقدم گردد؛ حتی بر بودجه و تجهیزات و دستمزد و...؛ بنابراین یک فیلم‌ساز متعهد، شایسته نیست که برای خودبینی و منافع و مطامع شخصی و پول و رسیدن به جشنواره‌ها و کسب جوایز و...، مستند اربعینی بسازد، در غیر این صورت، عمل خود را باطل کرده و اثر او قطعا نمی تواند بر فطرت مخاطبان خود تاثیر بگذارد
در مستند «شما چه کسی هستید» شاهدیم که موکب داران، بااینکه فقیر هستند، اما با تمام هستی خود و با همان بضاعت و متاعی که دارند، از زوار پذیرایی می‌کنند و حتی در اپیزود آخر، یکی از مادرهای عراقی، پابه‌پا با مستندسازان در پشت‌صحنه همکاری می‌کند
زیرا آن‌ها معتقدند که دستمزد گرفتن معنایی ندارد چون مولا و مقتدایشان راضی نیست
در سپهر رحمانی اربعین، فضای «توکل» حاکم است، نه «تأکل» و بار بودن برای دیگران، لذا کسی سربار دیگری نیست، و حتی گدا و متکدی وجود ندارد
همه سر یک سفره نشسته‌اند، و حتی اگر پادشاه و امیر هم باشد، با زائر معمولی بر سر یک موکب می‌نشینند
حال اگر مستندسازی به جهت «تأکل» به سراغ تولید اثر در «ژانر اربعین» برود؛ قطعا اثر تولید شده توسط او از برکت برخوردار نبوده و موثر نخواهد بود! ۶/ پُرواضح است که در «ژانر اربعین»، شیوه «مستندسازی» با «کلیپ سازی» تفاوت دارد و اگرچه هر دو به پژوهش نیاز داشته و پژوهش محور می باشند؛ اما در مستندسازی، فرد فیلم‌ساز نیز باید خود به سلوک اربعینی دست‌یافته باشد
وگرنه کلیپ سازی، از عهده هر فرد ماهری هم برمی‌آید
این در حالی است که فضای تفکر تا اجرای فیلم اربعینی، از منطق «کلیپ سازی» متفاوت است و قطعاً مستندسازی اربعینی به‌نوعی یک اقدام راهبردی و استراتژیک است که مستندساز را به سطح فیلم‌سازان جوان مؤمن و انقلابی تبدیل خواهد نمود
فیلمسازان استراتژیستی که خواهند توانست از تکنسین گرایی محض، پرهیز کنند و خود را برای مدارج بالای معنوی و محتوایی آماده سازند
۷/ «ژانر اربعین» در گونه آثار و تولیدات سینمای استراتژیک تعریف می شود
آثاری که هدف و تمرکزشان بر نشان دادن یک اتوپیا و آرمان‌شهر حسینی است و نه «خرابشهر» متعارف در سینمای شبه روشنفکری! از این جهت است که معرفی اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام به عنوان آئینی الهی، از عهده روال سینمای فعلی ایران که آسیب‌شناس و عاشق‌پیشه و خطاپذیر است، برنمی‌آید
سینمایی که با تمسک به «ژانر اجتماعی» سعی در ترسیم فلاکت انسان مسلمان دارد
فلاکتی که از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود انسان مسلمان محکوم به آن است
البته در این میان معدود آثاری هم که به توعی برون رفت از این فلاکت را متذکر می شوند نیز در نسخه خود هیچ راه روشنی جُز پذیرش بی هویتی و غربی شدن را برای خلاصی از این بلیه نشان نمی دهد
اینگونه است که فیلم‌سازی برای معرفی اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام محل آزمون و آزمایشگاهی است تا درون و حاق انسان معلوم شود و ضعف و نقص‌های احتمالی شناسایی و برطرف گردد و نهایتاً در راستای پیگیری آرمان تمدن نوین اسلامی، براق و آماده و تیزپا، آماده خدمت شوند
پس در این اتمسفر رحمانی، یعنی اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام تمام ضعف‌ها به قوت تبدیل می‌شود، طوری که همه آماده‌اند حتی از توان خودشان بیشتر کار کنند لذا خستگی و عجز تعب و پشیمانی وجود ندارد
طوری که فرد معلول بر روی ویلچر هم با تمام هستی خود مشغول خدمت است و از این جهت است که به عنوان نمونه در روایت ششم از «شما چه کسی هستید» به فعالیت یک خادم معلول اشاره و به تصویر کشیده می شود
خادمی که با تمسک به مقدس امام حسین علیه‌السلام بر ضعف جسمانی خود فایق شده و ضمن تحمل مشقتی فراوان قهوه برای زائران پیاده اربعین مهیا می‌کند
همچنین توسل و تمسک به همراه معجزه و مستجاب‌الدعوه بودن، موضوعی است که در سبک زندگی نزج یافته و شکل گرفته بر مدار اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام، به یک امر عادی و در دسترس مبدل می گردد
همین امر سبب می شود که روایت نهم از «شما چه کسی هستید»  به شرح‌حال ام جاسم مبادرت ورزد و زنی عراقی را نشان دهد که عاشق واقعی امام حسین علیه‌السلام  است و برای اینکه بتواند به زائران پیاده اباعبدالله علیه‌السلام خدمت کند و گوشت گاو نداشت، حاضر بود فرزند خود را فدا کند! اما خداوند برایش درجا چند گوساله می‌فرستد
به همین سادگی! یک بانوی معمولی عراقی، در سبک زندگی اصالت پیدا کرده بر مدار اربعین حسینی، هممانند عارفان بزرگ، به بُرهان صدیقین دست یافته است
اینگونه است که مستندی نظیر «شما چه کسی هستید» را می توان اثری در «ژانر اربعین» قلمداد نمود
اثری که از حیث موضوع، مخاطب و ساختار، یک مستند حقیقت (Cinema verite) و اشراقی درباره سبک زندگی نوینی است که بر مدار اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام شکل گرفته است و قطعا این قبیل از تولیدات مستند را می توان از حیث نوع نگاه، در سطح آثار شهید آوینی، مورد ارزیابی قرار داد
اثری که بی‌شک به عنوان یکی از بهترین و معتبرترین مستندهایی محسوب می شود که توانسته همچون یک سند بصری به روایت ایجاد نظام ارزشی تمدن اربعین مبادرت ورزد
جنس «شما چه کسی هستید» از جنس مستندهای شهید آوینی است
مستندی که مخاطب را به جهان واقعی و ارزشمند افرادی می‌برد که رابطه شخص آن‌ها با امام حسین علیه‌السلام  به یک سلوک رفتاری تبدیل‌شده است
انسان های عمدتاً فقیری که منزلشان در مسیر جاده تردد زوار میلیونی اربعین قرارگرفته است و با دسترنج خودشان، یک موکب را اداره و از زوار، پذیرایی می‌کنند
مستند حقیقت، با سایر زیرگونه‌های مستند ازجمله مستند خبری و گزارشی و توصیفی و..
کاملاً تفاوت دارد
در این نوع از مستند که ژیگاورتوف را می‌توان نمونه شاخص غربی، و شهید آوینی را نمونه شاخص شرقی و ایرانی این سبک دانست؛ دوربین به‌ مثابه چشم مخاطب عمل می‌کند
اینگونه است که استودیو و مجری و مصاحبه‌گر و نریشن و..
وجود ندارد و بدون هیچ دخل و تصرفی، عین واقعیت موجود بیان می‌شود
به تعبیر شهید آوینی، کارگردان باید چشم بیننده باشد
دقیقاً مانند مجموعه مستندهای روایت فتح که «فضای نور آشامی» است و شهید آوینی با حذف بسیاری از عوامل تکنیکی، دوربین را مقابل رزمندگان قرار می‌دهد و تمام حقیقت زیبای آن‌ها را در قالب سبک زندگی بسیجی به تصویر می‌کشد
سبک زندگی زیبا و فطرت آشنایی که به تعبیر شهید آوینی در دکلمه شهری در آسمان: در اطراف آن قبیله‌ای مسکن گزیده‌اند که نور می‌خورند و نور می‌آشامند
زمزم نور در عمق خویش به اقیانوسی از نور می‌رسد که از ازل تا ابد را فراگرفته است
پیگیری همین سبک از فیلمسازی سبب می شود که با «شما چه کسی هستید» مخاطب خود را به ارزشمندترین دقایق عمر میلیون‌ها زائر ‌رساند، بدون هیچ دخل و تصرفی، زیرا جهان واقعی این افراد در بهترین شرایط و نظم هارمونیک قرار دارد به‌سوی یک هدف نورانی
آن‌ها سبک‌بار آمده‌اند و رفتارهایشان منظم و شأن آئینی دارد و به‌مثابه توریسم عرشی، سلوک نفسانی دارند
سفر اربعین، چیزی میان زمین و آسمان است؛ تلفیق سفر بیرونی با درونی، لذا واقعیت هم معنای برزخی دارد
روح انسان‌ها، جلوتر از جسم‌ها حرکت می‌کند
در این سپهر ملکوتی، هیچ‌چیزی زائد نیست و هر سوژه‌ای عین حقیقت و عین جنس است! زیرا به اصل زندگی نزدیک شده است و به هر سمتی که دوربین را بچرخاند، به سوژه نزدیک می‌شود
دوربین و صدابرداری مستند به‌قدری سبک است که تداعی‌گر و القاکننده بر بال فرشتگان بودن است
در سفر اربعین، زائر، در هر استان و ستونی که باشد، خودبه‌خود به مرحله آخر رسیده است
برخلاف سفرهای عادی که انسان اگر در مبدأ باشد، در مقصد نیست، و اگر در مقصد باشد، دیگر در مبدأ نیست
اما بر مدار اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام، زائر، تجافی و بُعد و مسافت ندارد و هر جا که باشد، تجلی مقصد بر او می‌تابد و با پای دل می‌تواند عازم آن نقطه شود و همین نیت رسیدن و عزیمت، همه‌چیز را با خود می‌آورد، حتی رزق و روزی را و این مقدمه بر پیدایش تمدنی جدید و سبک زندگی نوینی است که نظام مادی غرب و شرق از آن در وحشت و هراس می باشد
اربعین از اوج شروع می‌شود و لاجرم لحن حماسی و قاطع دارد و هیچ‌گاه افول و اضمحلال نخواهد داشت
در اربعین، نمونَکی از صنع بزرگ الهی را می‌بینیم، دقیقاً کیفیتی از خلقت که به احسن وجه آفریده‌شده است؛ در این صنع الهی، نه عجز وجود دارد، نه جهل، و نه فقر، بلکه همه‌چیز مبتنی بر اقتدار و آگاهی و بخشش است
و مسلماً این الگو، می‌تواند راهبردی‌ترین ابزار برای تربیت نسل برای تمدن سازی نوین اسلامی باشد و از دل آن، فرهنگ سیاسی و اقتصادی و اجتماعی جدیدی را تعریف کرد
پس این همه ضرورت دارد تا متولیان فرهنگی و بالاخص سینمایی کشور بر این نکته توجه داشته باشند که کمیت تولیدات مستند از اربعین حضرت اباعبدالله علیه‌السلام نه اهمیت دارد و نه لازم است
بلکه تمرکز بر تولیدات محدود و البته غنی آن چیزی است که نیاز امروز است
تولیداتی که کلیپ نیست و از وجاهتی مستند برخوردار است و فطرت مخاطبان خود را نشانه می رود
انشالله